فوبیا چیست؟

همه ما انسان‌ها در طول زندگی ترس‌های گوناگونی را تجربه کرده‌ایم، این ترس‌ها معمولا معلول یک عامل بیرونیِ شناخته شده است که شخص از آن آگاهی دارد، اما گاهی اوقات علت این ترس مبهم است و از یک حالت درونی ناشی می‌شود، که در این صورت از آن تحت عنوان اضطراب یاد می‌شود. اختلالات اضطرابی مبحث گسترده‌ای را در علوم روانشناسی به خود اختصاص داده است که دربرگیرنده اختلالاتی چون وحشت زدگی، اضطراب جدایی، فوبیا (هراس اختصاصی) و برخی اختلالات دیگر است.

فوبیا چیست؟

در حالت کلی، به اضطراب و ترس بیش از حد از یک شیء و یا موقعیت خاص، فوبیا گفته می شود. برای اینکه بتوانیم بگوییم فردی گرفتار اختلال فوبیا است باید علائم و نشانه‌های زیر حداقل به مدت شش ماه در فرد مشاهده شود.

• هنگام برخورد با شیء یا موقعیت ترس آور شخص اضطراب شدید و چشم گیری را تجربه کند.

• این ترس به طور مداوم در مواجه با مورد هراس آور وجود دارد و موقعیت و یا شی ترسناک، همواره باعث برانگیخته شدن فرد می‌شود.

• فرد تلاش کند تا به هر طریقی از مواجه شدن با موقعیت و یا شی اضطراب آور اجتناب نماید و عمدا به شیوه‌هایی رفتار می کند که هدف آن جلوگیری یا به حداقل رساندن تماس با اشیاء یا موقعیت‌های هراس آور است.

• این میزان از ترس با خطر واقعی ناشی از شیء و یا موقعیت خاص و زمینه فرهنگی – اجتماعی فرد تناسب ندارد.

• این ترس و اضطراب باعث اختلال در عملکرد شغلی و اجتماعی فرد می‌شود.

برای مثال فردی که دچار فوبیای ارتفاع است، در رفت و آمد روزمره به جای گذر از روی پل‌ها از داخل تونل‌ها عبور می‌کند یا به علت داشتن فوبیای عنکبوت، از ورود به اتاق تاریک خودداری می‌کند و یا از پذیرفتن کارهایی که در آن محرک‌های هراس آور بیشتری وجود دارد، اجتناب می‌کند.

در اختلال فوبیا رفتارهای اجتنابی اغلب آشکار هستند. برای مثال، کسی که از فوبیای خون رنج میبرد از مراجعه به پزشک امتناع می‌کند. اما در برخی موارد هم این رفتار اجتنابی چندان آشکار نیست؛ مانند کسی که از مار می‌ترسد و از نگاه کردن به تصاویری که شبیه مار هستند خودداری می‌کند. بسیاری از کسانی که سال‌ها گرفتار فوبیا بوده‌اند، شرایط زندگیشان را به گونه‌ای تغییر داده‌اند که تا حد امکان از شیء یا موقعیت هراس آور اجتناب کنند.

اختلال فوبیا به طور کلی در زنان شایع‌تر از مردان است، هرچند میزان آن در محرک های هراس آور مختلف با هم تفاوت دارد، به عبارت دیگر فوبیاهای خاص حیوانی، محیط طبیعی و موقعیتی عمدتا در زنان رخ می‌دهد در حالی که فوبیای خون، تزریق، آسیب و زخم در هر دو جنس به طور مساوی دیده می‌شود.

در مورد علائم اختلال فوبیا می‌توان به چهار مولفه اشاره کرد :

الف) مولفه شناختی : فرد مدام در فکر مواجه شدن با موقعیت یا شیء هراس آور است.

ب) مولفه هیجانی : فرد دچار احساس‌هایی چون دلشوره، نگرانی و ترس می‌شود.

ج) مولفه بدنی یا فیزیولوژی : فرد دچار خستگی، تپش قلب، تکرر ادرار، تعریق، لرزش و .... خواهد شد.

د) مولفه رفتاری : فرد را در حالت جنگ و یا گریز قرار می‌دهد.

علت و نحوه‌ی شکل گیری اختلال فوبیا :

در مورد علت اصلی بوجود آمدن فوبیا اطلاع دقیقی در دست نیست؛ اما می‌توان در مورد برخی از فوبیاها به مواردی چون تجربه حمله ور شدن حیوان به شخص، گرفتاری و حبس شدن داخل آسانسور و مشاهده وقوع یک رویداد آسیب زا برای دیگران، مانند غرق شدن، اشاره کرد ، همچنین عده‌ای معتقدند فوبیا می‌تواند اکتسابی باشد. به عنوان مثال، کودکی که شاهد هراس والدینش از عنکبوت، مار، ... و یا موقعیتی خاص هست احتمال اینکه دچار همان فوبیا شود بسیار زیاد است. همچنین می‌توان به لحاظ سن شروع، اختلال فوبیا را به دو دسته تقسیم کرد:

دسته اول، شامل انواع هراس است که از دوران کودکی آغاز می شود مانند: هراس از خون و تزریقات، هراس از حیوانات و.. .

دسته دوم، شامل هراس هایی است که در بزرگسالی شروع می‌شوند و به آنها هراس‌های وضعیتی و یا موقعیتی گفته می‌شود. هرچند که اکثر هراس هایی که در کودکی آغاز می‌شوند تا دوران بزرگسالی نیز ادامه پیدا می‌کنند.

در این قسمت اشاره‌ای خواهیم داشت به تعدادی از فوبیاهای شایع در بین افراد:

• هراس از ارتفاع:

ترس از ارتفاع و جاهای بلند جزء رایج ترین فوبیاها است. فردی که این فوبیا را دارد هنگامی که در ارتفاع قرار می‌گیرد دچار سرگیجه و از دست دادن تعادل، نگرانی، لرزش و افزایش ضربان قلب می‌شود. گاهی افراد حتی با قرار گرفتن روی پله و یا نردبان نیز دچار این حملات می‌شوند. شاید علت این فوبیا پرت شدن فرد از بلندی یا داشتن تجربه منفی در ارتفاعات باشد؛ همچنین عوامل محیطی و خانوادگی می‌تواند در بهتر شدن و یا بدتر شدن این نوع فوبیا نقش داشته باشد.

• هراس از مکان‌های باز:

کسانی که دچار این فوبیا هستند از رفتن به مکان‌های باز مانند بازار، استادیوم‌ها، ایستادن در صف و ... پرهیز می‌کنند؛ چراکه از اینکه در این مکان‌ها گیر بیفتند و کسی به آنها کمک نکند، دچار اضطراب می‌شوند. این میزان اضطراب با میزان خطری که ممکن است وجود داشته باشد متناسب نیست، لذا این افراد سعی می‌کنند از منطقه امن خود که همان منزل است خارج نشوند و این موضوع باعث دور شدن فرد از اجتماع و منزوی شدن وی خواهد شد.

• هراس از مکان‌های بسته:

ترس شدید و بیمار گونه از پیدا نکردن راه فرار در محیط های بسته و گیر افتادن در آن، مثلا هنگامی‌که فرد در اتاقی که درب آن قفل شده، گیر می‌کند و یا هنگام رفتن داخل تونل، مترو، دستگاه MRI ، آسانسور و ..... دچار حس خفگی، لرزش و تعریق شده و با اضطراب زیادی به دنبال راه خروج می‌گردد.

• هراس از پرواز:

نسبت به فوبیاهای دیگر کمتر شایع است، اما هنگامی که شدت آن زیاد شود بر عملکرد فرد تاثیر منفی خواهد گذاشت. علائم آن نیز مانند دیگر فوبیاها شامل تپش قلب، سرخ شدن پوست، لرزش و ... می‌باشد، این فوبیا می‌تواند قبل از پرواز، هنگام فرود هواپیما و یا حتی روزها قبل از رسیدن تاریخ پرواز زندگی عادی فرد را مختل کند. گاهی این فوبیا با فوبیاهای دیگر مثل فوبیای ارتفاع و یا فوبیای فضای بسته همراه و تشدید می‌شود.

• ترس از عنکبوت:

به طور کلی عنکبوتیان موجوداتی دوست داشتنی نیستند. هر چند که اکثر این حیوانات تهدیدی برای انسان محسوب نمی‌شوند، اما ترس بیمار گونه از این موجودات باعث مختل شدن زندگی افراد زیادی شده است؛ تا جایی که فرد از رفتن به مکان‌هایی که قبلا تار عنکبوت را در آنجا مشاهده کرده و یا مکان‌های تاریک که دید کمی دارد و یا جنگل و محیط های طبیعی خودداری می‌کند. شاید ترس از عنکبوت و فرار کردن از آن یکی از روش‌هایی بوده که نیاکان ما برای زنده ماندن خود و حفظ بقاء استفاده می‌کردند.

• هراس از تنهایی:

این نوع فوبیا هراس و اضطرابی غیر منطقی است که باعث پریشان شدن فرد می‌شود و برنامه معمول زندگی وی را دچار اختلال می‌کند. از دلایلی که می‌تواند باعث بوجود آمدن این فوبیا شود می‌توان به تنفر شخص از خود، احساس بی ارزشی کردن و عزت نفس پایین، نگرانی از طرد شدن و پذیرفته نشدن توسط دیگر افراد، ترس از سارق و ترس از شنیدن صداهای مبهم اشاره کرد.

• هراس از مار:

در این مورد شخص از مواجه شدن با هر نوع مار، اعم از سمی و غیرسمی، واکنش شدیدی از خود نشان می‌دهد. گاهی حتی دیدن عکس مار و یا طرح نقاشی شده از مارها باعث ایجاد شوک، تپش قلب و تعریق می‌شود. به نظر برخی محققان این نوع فوبیا نیز به گونه ایی می‌تواند به حفظ بقای انسان مربوط باشد.

• هراس از ازدواج و تعهد:

فوبیایی کم و بیش رایج در بین افراد جوان خصوصا مردان، که دلایل گوناگونی می‌تواند داشته باشد؛ از جمله : وضعیت مالی نامناسب، ترس از قول دادن، ترس از خیانت، ترس از پذیرفتن مسئولیت زندگی، همچنین داشتن تجربه‌های بد در دوران کودکی و نوجوانی مانند طلاق والدین و یا دیدن سختی‌ها و مشکلات پس از طلاق اقوام و نزدیکان، بحث‌های زوجین، ترس از محدود شدن و از دست دادن آزادی، نداشتن اعتماد به نفس کافی و نداشتن عزت نفس و حس ارزشمندی. این موارد باعث می‌شود شخص دچار فوبیای ازدواج شود، تا جایی که حتی هنگام صحبت در مورد این موضوع دچار حملات وحشتزدگی شده و از خود رفتارهای خشن و واکنش‌های غیر طبیعی نشان می‌دهد.

این اشخاص از هر نوع تماس با فرد یا گروهی که درباره زندگی مشترک و روابط عاشقانه صحبت کنند دوری کرده و حتی تمایلی به شرکت در مراسم عروسی دیگران و یا حتی دیدن پیام‌ها و دعوتنامه‌های مبتنی بر این موضوعات از خود نشان نمی‌دهند.

همچنین تعدادی از فوبیاهای بسیار عجیب که افراد به آن دچار می شوند :

•  ترس از اسامی مشخص                  

•  ترس از ریش

•  ترس از ابر

• ترس از پرندگان

•  ترس از یخ و سرما

• ترس از آتش

• ترس از آلودگی و میکروب‌ها

روش‌های درمان بیماری فوبیا:

درمان بیماری فوبیا مانند دیگر اختلالات روانشناسی از طریق رویکردها و روشهای متفاوتی امکان پذیر است.

• موثرترین این درمان‌ها، درمان شناختی – رفتاری می‌باشد و نکات مهمی که در این درمان حائز اهمیت می‌باشد شامل مواردی چون : متعهد شدن فرد بیمار به روند درمان، بازگو کردن و آشکار نمودن مشکلات واقعی و مطرح کردن راه‌هایی کاربردی برای مدارا کردن با این احساسات می‌باشد.

• روش‌های رفتاردرمانی از قبیل مواجهه درمانی، حساسیت زدایی منظم، غوطه ور سازی و الگو سازی در درمان بیماری فوبیا تاثیرات چشمگیری داشته‌اند.

• در درمان فوبیا، بر انجام کارهایی که به آرامش فرد کمک می‌کند نیز تاکید بسیار شده است؛ مانند انجام دادن ورزش یوگا، تنفس عمیق، تمرینات ذهن آگاهی و مراقبه.

• در مواردی داروهای مسکن و برخی از داروهایی که اضطراب اشخاص راکم می کنند نیز با تجویز پزشک موثر دانسته شده است. هرچقدر فرد نسبت به بیماری خود آگاهی و پذیرش بیشتری داشته باشد، قطعا درمان سریع‌تر و بهتر انجام خواهد گرفت، متاسفانه تعداد زیادی از افرادی که به بیماری فوبیا مبتلا هستند، از صحبت کردن در مورد آن امتناع می‌کنند و بدینوسیله باعث به تعویق انداختن روند درمان خود می‌شوند و چه بسا به تشدید این اختلال نیز کمک می‌کنند.

منابع:

خلاصه روانپزشکی کاپلان و سادوک ، ترجمه دکتر فرزین رضاعی

سایت Helpguide.org