نوع دیگری از اختلالات اضطرابی که قصد داریم در این مقاله به آن بپردازیم، اختلالات اضطرابی ناشی از مصرف مواد و دارو هاست.
اما از قبل شروع مبحث مورد نظر، برای شناخت بیشتر شما خواننده گرامی بهتر است تعریفی کلی از اختلال سوء مصرف مواد داشته باشیم و سپس در ادامه به موضوع اختلالات اضطرابی ناشی از مصرف مواد خواهیم پرداخت.
اختلال سوء مصرف مواد یا Substance Abuse Disorder :
به طور کلی اختلال سوء مصرف مواد، مجموعه‌ای از نشانه‌ها، همچون نشانه‌های فیزیولوژیکی، رفتاری و شناختی است که در فرد در اثر مصرف انواع مواد مخدر مشاهده شده و علیرغم وجود مشکلات قابل ملاحظه‌ای که این موضوع در زندگی روزمره ایجاد می‌کند، وی همچنان به استفاده از ماده مورد نظر ادامه می‌دهد.
طبیعتا این افراد، گرفتار طیف وسیعی از مشکلات در زندگی روزمره خود می‌شوند. اغلب آنها تعهد چندانی به وظایف شغلی و خانوادگی خود ندارند، همچنین رفتارهای مخاطره آمیز آنان می‌تواند به دیگر افراد و نزدیکان آنها آسیب جدی بزند.
می‌توان گفت اختلالات مصرف مواد مانند سایر اختلالات روانپزشکی، هم ناشی از عوامل زیستی و هم عوامل محیطی هستند. برخی از موادی که می‌توان آنها را بعنوان مواد اعتیادآور عنوان کرد شامل: الکل، آمفتامین، کافئین، کوکائین، مواد توهم زا، مواد استنشاقی و نیکوتین می‌باشد.
شاید این سوال برای شما هم پیش آمده باشد آیا اضطراب و اختلالات اضطرابی باعث می‌شود که فرد به سمت مصرف مواد یا مصرف خودسرانه داروها گرایش پیدا کند، یا سوء مصرف مواد باعث ایجاد اختلالات اضطرابی می‌شود؟ در هر صورت همزمانی این دو اختلال قطعا راه سخت و دشواری را پیش روی درمانگر و درمانجو خواهد گذاشت.
"در حدود 10 سالگی متوجه شدم با بقیه همسالانم متفاوت هستم، از اینکه تنها وارد اجتماع شوم ترس و اضطراب شدیدی احساس می‌کردم، هیچ مهارتی نداشتم که بتوانم از آن برای تعامل اجتماعی با اطرافیانم استفاده کنم، نمی‌توانستم با کسی صحبت کنم، به خودم اعتماد نداشتم و سالها طول کشید تا توانستم در مورد احساس خودم با افراد نزدیکم صحبت کنم، هرچند که به نظر نمی‌رسید این مشکل و اختلالی که خود نیز از آن بی‌خبر بودم برای افراد خانواده‌ام مهم باشد، چراکه من وظیفه‌ام را بعنوان دختری خوب و گوش به فرمان پدر و مادر انجام می‌دادم".
این سخنان "سارا" دختری جوان است که کودکی پر فراز و نشیبی را پشت سر گذاشته، همراه با پدری مبتلا به اختلال اسکیزوفرنی و مادری که هرگز به وی توجهی نشان نمی‌داد. وی برای فرار و کاهش اختلال اضطراب اجتماعی که خودش نیز از آن بی‌خبر بود، به نوشیدن الکل روی آورد و به زودی گرفتار وابستگی به الکل شد، اختلالی که به اندازه اختلال اضطراب اجتماعی وی بزرگ و مهم بود.
همانگونه که در داستان ذکر شده دیده می‌شود، مصرف مواد بویژه الکل، در میان افرادی که دارای اختلال اضطراب اجتماعی هستند بسیار مشاهده می‌شود.
هرچند که با گذشت زمان دقیقا عکس این موضوع رخ می‌دهد و وابستگی و سوء مصرف الکل، اختلال دیگری را وارد زندگی آنها می‌کند.
مصرف الکل و همچنین داروها (بدون تجویز و نظارت پزشک متخصص) می‌تواند باعث حملات وحشت زدگی (پانیک) بشود و از طرفی، ابتلا به اختلال پانیک از عوامل خطرساز محسوب شده و باعث گرایش مجدد به مواد مخدر و یا الکل در افرادی می شود که قبلا به آن اعتیاد داشته‌اند. حدود 80 درصد از افرادی که به الکل اعتیاد دارند، در هنگام محرومیت و یا دوره ترک خود به حملات پانیک گرفتار شده‌اند، تحقیقات نشان داده اختلالات مصرف الکل در بین مبتلایان به اختلال وحشت زدگی 4 برابر شایعتر از جمعیت عمومی است.
بنابراین همانگونه که از مطالب ذکر شده متوجه شدید، رابطه بین سوء مصرف مواد و اختلالات اضطرابی را می‌توان به دو بخش اصلی تقسیم نمود:
درک روابط پیچیده‌ای که بین اختلالات اضطرابی و اختلالات ناشی از سوء مصرف مواد وجود دارد برای درمانگر بسیار مهم است. علائم اضطراب می‌تواند در طی مسمومیت با مواد و یا هنگام ترک آن ظاهر شود و معمولا زمانی تشخیص مسمومیت در مورد آنها داده می‌شود که فرد کاملا عوارض ماده را بر عملکرد فیزیولوژیکی خود تجربه می‌کند، همچنین در هنگام ترک نیز معمولا فرد دچار تغییرات فیزیولوژیکی و شناختی می‌شود. اضطراب و اختلالات ناشی از آن، می‌تواند نتیجه و روند درمان اختلال ناشی از سوء مصرف مواد را کاملا تغییر دهد.
بررسی علل ایجاد اختلال اضطراب ناشی از مصرف مواد :
در رابطه با علت ایجاد اختلالات اضطرابی ناشی از مصرف مواد و دارو می‌توان به هورمونها و مواد شیمیایی اشاره کرد که توسط مغز ساخته می‌شوند و بر افکار، احساسات و اعمال ما تاثیر می‌گذارند. بروز عدم تعادل در ناقل‌های عصبی و هورمونها در اثر استفاده از مواد روانگردان، قطعا بر نحوه تفکر، بروز احساسات و هیجانات و همچنین رفتار فرد تاثیر می‌گذارند و گستره‌ای از آسیب‌های فیزیولوژیک، روان شناختی و رفتاری را موجب می‌شوند.
از دیگر عوامل خطرساز در این اختلال می‌توان به موارد زیر نیز اشاره کرد:
آسیب پذیری ژنتیکی
محرک‌های محیطی
سوابق خانوادگی
علائم تشخیص اختلال ناشی از مصرف مواد :
نشانه‌های بالینی که در مورد این اختلال در نظر گرفته می‌شود در رابطه با مواد مختلف متفاوت است
طبق راهنمای تشخیصی و آماری اختلال‌های روانی (DSM-5) مشاهده موارد ذیل جهت تشخیص اختلال اضطرابی ناشی از مصرف مواد / دارو ضروری می‌باشد:
حمله پانیک و اضطراب در فرد کاملا مشخص است.
نشانه‌های حملات اضطرابی به واسطه مسمومیت با مواد یا ترک مواد، بلافاصله بعد از آن یا پس از مصرف یک دارو خود را نشان می‌دهد.
ماده مورد نظر توان ایجاد اضطراب و حملات وحشت زدگی را دارد.
این اختلال در هنگام روان آشفتگی (دلیریوم) ظاهر نمی‌شود.
این اختلال نقص بزرگی را در زندگی فرد از لحاظ اجتماعی، شغلی و خانوادگی ایجاد می‌کند.
درمان اختلال اضطرابی ناشی از مصرف مواد :
در این اختلال نیز مانند تمام اختلالات، مراجعه به مشاور و متخصص امری ضروری می‌باشد، چرا که در مورد تغییر میزان مصرف دارو / مواد و یا قطع ناگهانی آن به هیچ وجه نمیتوان بدون نظر متخصص وارد عمل شد، چون قطعا تبعات سنگین‌تری در پی خواهد داشت.
خوشبختانه سوء مصرف مواد و وابستگی به آنها قابل درمان است چنانچه موارد زیر به دقت رعایت شود:
قدم اول و مهمترین قدم این است که فرد خود تصمیم به ترک و عدم استفاده از ماده مورد نظر داشته باشد.
مراجعه به متخصص و مشاور مربوطه.
از دیگر داروها، مواد مخدر و یا الکل برای کاهش علائم ترک ماده مورد نظر استفاده نشود.
دریافت برنامه روزانه غذایی، ورزشی و کمک گرفتن از مراقب در طول درمان امری ضرویست.
خودیاری و روشهای مراقبت از خود:
پیوستن به گروه‌های مراقبتی و داشتن مربی و ایجاد روابط سالم و دوستانه با افراد نزدیک و خانواده.
یادگیری مهارت‌های زندگی و بالا بردن توانایی کنترل استرس.
بالا بردن آگاهی نسبت به خود و تمرین مهارت نه گفتن.
داشتن برنامه‌هایی چون پیاده روی، دیدن فیلم، گوش دادن به موسیقی.
انجام یوگا و مراقبه، تمرینات تنفس عمیق همراه با ذهن آگاهی.
خواب کافی 7 الی 9 ساعت در شبانه روز و داشتن رژیم غذایی سالم.
محدود کردن مصرف کافئین و ترک سیگار.
دوری جستن از جمع های که احتمال استفاده از الکل و سایر مواد مخدر در آنها وجود دارد.
منابع:
خلاصه روانپزشکی کاپلان/ سادوک (جلد دوم) ترجمه دکتر فرزین رضاعی
راهنمای تشخیصی و آماری اختلال‌های روانی (DSM-5)
آسیب شناسی روانی، هالجین (جلد دوم)
PsychGuided.com
NCBI (National Center for biotechnology Information)
ADAA (Anxiety and Depression Association of America)