اختلالات مرتبط با مصرف کافئین

هیچ کس بطور دقیق نمی‌داند که مصرف کافئین از چه زمانی وارد زندگی انسان‌ها شده است، معمولا هنگامی که صحبت از مصرف کافئین می‌شود، ذهن اکثر افراد ناخودآگاه معطوف به نوشیدن قهوه می‌شود، در صورتی که قهوه تنها نوشیدنی و گیاهی نیست که حاوی ماده کافئین است، بلکه حدود 60 نوع گونۀ گیاهی در سراسر جهان وجود دارند که حاوی این ماده می‌باشند؛ مانند برگ چای و دانه‌های کاکائو. این ماده همچنین در تهیه نوشابه‌های گازدار، قهوه‌های بدون کافئین، کپسول‌های ضد اشتها و بسیاری از داروها از جمله داروهای تجویز شده برای درمان میگرن،  کاهش درد و غیره نیز استفاده می‌شود. هرچند که بیماری و اختلال مهلک و کشنده‌ای در رابطه با مصرف کافئین وجود ندارد، اما مصرف بیش از اندازۀ این ماده می‌تواند موجب اختلالات روان پزشکی از جمله اختلال مصرف کافئین، مسمومیت کافئین، محرومیت کافئین، اختلال اضطرابی ناشی از مصرف کافئین و اختلال خواب شود.

کافئین رایج‌ترین ماده روان گردان است. طبق تحقیقات میانگین مصرف روزانه این ماده بین بزرگسالان در ایالات متحده حدود 200 میلی گرم می‌باشد و مصرف سرانۀ کافئین در جهان حدود 70 میلی گرم در روز است. در رابطه با میزان کافئین موجود در نوشیدنی و داروهای مختلف می‌توان گفت:

• یک فنجان قهوه حاوی 100 الی 150 میلیگرم کافئین می‌باشد.
• یک فنجان چای حاوی حدود 50 میلیگرم کافئین می‌باشد.
• داروهای بدون نسخه حدود یک سوم کافئین موجود در یک فنجان قهوه را دارا هستند.
• برخی از داروهای ضدمیگرن و همچنین محرک های روانی حاوی کافئینی به مراتب بیشتر از یک فنجان قهوه هستند.

کافئین به واسطه تولید آدرنالین دستگاه عصبی سمپاتیک را فعال می‌کند و از این طریق می‌تواند سطح هوشیاری و انرژی فرد را بالا ببرد، از طرفی مصرف بیش از اندازه کافئین می‌تواند باعث بالا رفتن میزان دوپامین بدن شود، که در نتیجه در افراد مبتلا به اسکیزوفرنی، به تشدید علائم روان پریشی منجر می‌شود. این ماده اثرات مختلفی روی بدن دارد؛ به عنوان مثال در افرادی که بیش از 3 فنجان در روز قهوه می نوشند آریتمی (ضربان نامنظم قلب ) مشاهده می‌شود. این ماده با برهم زدن کیفیت و کمیت خواب باعث کاهش عملکرد و قدرت سیستم ایمنی فرد شده و کارایی وی را در طول روز مختل می‌کند.

گاه مشاهده می‌شود که اعتیاد به مصرف کافئین با اعتیاد به کار همپوشانی دارد، چراکه برخی از افراد از اثرات تحریک کننده این ماده برای عملکرد بهتر جسمی و ذهنی در کار خود استفاده می‌کنند. مانند تمام اعتیادها، اثرات لذت بخش کافئین می‌تواند با برخی اختلالات دیگر رابطه داشته باشد؛ به عنوان مثال کمبود انرژی و یا افسردگی ممکن است زمینه ساز اعتیاد به کافئین باشد و یا اینکه فرد برای مدیریت اختلالات مربوط به خواب به مصرف زیاد کافئین روی بیاورد.

علل مصرف مداوم کافئین:

از مواردی که می‌تواند در ادامه مصرف و وابستگی به کافئین تاثیر زیادی داشته باشد می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• تاثیرات دارویی کافئین
• تقویت کنندگی کافئین
• ژنتیک فرد

افراد سیگاری معمولا بیش از افراد غیرسیگاری کافئین مصرف می‌کنند، که این موضوع می‌تواند نشان دهنده مستعد بودن این افراد از لحاظ ژنتیکی برای مصرف کافئین و نیکوتین باشد. مصرف مداوم کافئین در افراد سیگاری باعث تقویت تاثیرات نیکوتین در بدن می‌شود.

مسمومیت با کافئین:

" هفتمین فنجان قهوه‌اش را حدود ساعت 2 بعدازظهر نوشید و بعد از اینکه احساس کرد کمی خستگی‌اش رفع شده مجدد در دفتر کار خود مشغول به ادامه کارش شد. مدتی بود همکارانش از اینکه او بعد از ظهرها بسیار بی قرار و پرحرف می‌شود کلافه بودند، از طرفی خودش نیز احساس می‌کرد که از اواسط بعد ازظهر به بعد حالت‌های هیجانی و عصبی شدیدی پیدا می‌کند، دچار تعریق شدید و همچنین گرگرفتگی و برافروختگی صورت می‌شود. به پیشنهاد همکارانش که فکر می‌کردند وی دچار علائم اضطراب شدید است به مشاور مراجعه کرد و پس از مصاحبه مشخص شد این علائم که شبیه حملات اضطراب هستند، همیشه بعد نوشیدن 6 الی 7 فنجان قهوه رخ می‌دهد ".

طبق راهنمای تشخیصی و آماری اختلال های روانی(DSM-5) مصرف بیش از 250 میلی گرم کافئین و ظاهر شدن 5 یا بیش از 5 مورد از علائم زیر که از لحاظ بالینی موجب اختلال در کارکرد اجتماعی، شغلی و یا دیگر زمینه‌های مهم زندگی شخص شود، نشان دهنده مسمومیت با کافئین هستند:

• ناآرامی
• عصبی شدن
• برانگیختگی
• بی‌خوابی
• چهره برافروخته
• تکرر ادرار
• اختلال معدی – روده ای
• پرش عضله (Muscle twitching)
• بی نظمی در گفتار و تفکر
• تپش قلب نامنظم
• دوره‌های خستگی ناپذیری
• بی‌قراری روانی – حرکتی

از آنجایی که ماندگاری (نیمه عمر) کافئین در بدن بین 4 تا 6 ساعت است، معمولا نشانه‌های مسمومیت با کافئین در مدت یک روز یا اندکی بیشتر برطرف می‌شود. مصرف بیش از یک گرم کافئین می‌تواند موجب سرآسیمگی بارز، وزوز یا زنگ زدن گوش، توهمات بینایی مانند دیدن جرقه‌های نورانی، تکلم بی ربط و بی نظمی ضربان قلب شود. همچنین مصرف بیش از 10 گرم کافئین تشنج، اختلال تنفس و به دنبال آن مرگ را به همراه خواهد داشت.

محرومیت از کافئین:

مصرف مستمر کافئین باعث ایجاد علائم تحمل و وابستگی در فرد می‌شود. خارج کردن ناگهانی مصرف کافئین از رژیم غذایی افرادی که به این ماده وابسته هستند، می‌تواند باعث ظاهر شدن علائم ترک شود. این علائم بنابر آنچه در DSM-5 عنوان شده، باعث نقص قابل ملاحظه در کارکردهای اجتماعی، شغلی و دیگر زمینه‌های مهم زندگی می‌شوند، در مدت زمان 24 ساعت به دنبال قطع ناگهانی و یا کاهش شدید مصرف کافئین  بروز می‌کنند و در مدت یک هفته از بین می‌روند. داشتن سه مورد از موارد زیر (یا بیشتر) تشخیص محرومیت را قطعی می‌کند:

• سردرد
• خستگی و خواب آلودگی زیاد
• خلق افسرده، ملول و یا تحریک پذیر
• اختلال در تمرکز
• تهوع، استفراغ، درد و یا انعطاف ناپذیری عضلات (علائم شبه آنفلونزا)

برای ترک مصرف کافئین فرد باید به تدریج و در مدت 7 الی 14 روز میزان مصرف را کاهش داده و از قطع مصرف ناگهانی خودداری نماید. از عواملی که در بروز علائم ترک کافئین دخیل هستند می توان از عوامل زیر نام برد:

• عوامل سرشتی: از جمله کسانی که در معرض علائم محرومیت از کافئین قرار دارند می‌توان به کسانی اشاره کرد که دچار اختلالات روانی مانند اختلال خوردن هستند همچنین در افراد سیگاری، زندانیان و افراد مبتلا به سوء مصرف الکل میزان مصرف کافئین بسیار بالاست؛ به همین دلیل خطر ابتلا به نشانگان ترک کافئین در آنان بسیار بیشتر است.
• عوامل محیطی: عدم دسترسی به کافئین می‌تواند سبب بروز علائم ترک در افراد وابسته شود.
• عوامل ژنتیکی: با اینکه هنوز ژن‌های مشخصی در این زمینه شناسایی نشده‌اند اما به نظر می‌رسد عوامل ژنتیکی آسیب پذیری شخص را در رابطه با ترک کافئین افزایش می‌دهد.

از دیگر اختلال‌های کارکردی که به موجب ترک کافئین بروز می‌کند، کاهش توانایی کارکردن و ورزش،  خواب زیاد، عدم شرکت در مراسم‌های مختلف اجتماعی، پایان دادن زود هنگام به تعطیلات، سردردهایی که از آن بعنوان بدترین سردردها یاد می‌شود، می‌توان نام برد.

با اینکه گفته می‌شود کافئین باعث به تاخیر انداختن خواب و کیفیت پایین آن می‌شود، اما بهتر است بدانیم همانگونه که بدن به سرعت کافئین را جذب می‌کند به همان نسبت می‌تواند به سرعت از شر عوارض آن رهایی یابد؛ بنابراین نوشیدن یک یا دو فنجان قهوه در صبح باعث اختلال در خواب شب نخواهد شد. اما مصرف کافئین در اواخر روز می‌تواند خواب را مختل کند. اگر فرد حداقل 6 ساعت قبل از خواب از مصرف کافئین خودداری کند، کیفیت و کمیت خواب وی تحت تاثیر قرار نخواهد گرفت. البته میزان حساسیت در افراد مختلف متفاوت است، افرادی که حساسیت بالایی نسبت به کافئین دارند علاوه بر بی‌خوابی ممکن است عوارضی چون عصبی شدن و ناراحتی‌های گوارشی را نیز تجربه کنند.

منابع:

• خلاصه روانپزشکی کاپلان – سادوک(ترجمه دکتر فرزین رضاعی – جلد 2)
• آسیب شناسی روانی هالیجین – ویتبورن( ترجمه یحیی سید محمدی - جلد 2)

کتاب سیزده اثر علی میرصادقی

پرفروش‌ترین رمان کشور (کتابراه)
ستایش شده توسط دو تن از نویسندگان بزرگ جهان
ترجمه شده به دو زبان عربی و انگلیسی

کسب اطلاعات بیشتر

مطالبی که ممکن است به آن علاقه داشته باشید

اختلالات ناشی از سوءمصرف مواد

اختلالات مرتبط با مصرف الکل

اختلال مرتبط با مصرف حشیش

محصولات پیشنهادی

سریال سی روز تا پیروزی | ایجاد انگیزه دائمی در ۸۰۰ دقیقه

افزایش عزت نفس تنها در ۸ ساعت

خودشکوفایی در ۸۰ ساعت | جامع ترین دوره غیر حضوری کشور به همراه ۸ جلسه روانشناسی